De zonnebloemen van Toos Muijsert
Een symbool van stil verzet
R.P.M. Rhoen
Op 10 mei 1940 viel het Duitse leger Nederland binnen. Geheel onverwacht kwam de oorlog niet. Ruim acht maanden daarvoor - op 28 augustus 1939 - had de regering de algemene mobilisatie afgekondigd. Dat was drie dagen voor de verjaardag van koningin Wilhelmina.
Koningin Wilhelmina vlucht naar Engeland
Op 12 mei vertrok prinses Juliana (1909-2004) met prins Bernhard (1911-2004) en de prinsesjes Beatrix (1938) en Irene (1939) naar Engeland. Prinses Juliana reisde op 2 juni met de prinsesjes door naar Canada, waar zij zich in Ottowa vestigde. Prins Bernhard - die in Engeland achterbleef - zocht haar hier regelmatig op.
Koningin Wilhelmina (1880-1962) - zij zat op de troon van 1898-1948 - verliet het land op 13 mei. Haar vertrek werd door haar landgenoten als een vlucht gezien. Zij liet haar land en het leger in de steek. Vóór de oorlog was zij niet populair bij de bevolking, omdat zij koel en afstandelijk was. Tijdens de oorlog groeide zij uit tot de ‘Moeder des vaderlands’ en werd zij het symbool van het Nederlandse verzet. De vorstin zoals zij door de meesten wordt herinnerd.
Stil verzet
Tot de Februaristaking 1941 was er geen sprake van grootschalig georganiseerd verzet tegen de Duitse bezetter. In het algemeen had men het idee dat de bezetting wel mee zou vallen.
Er waren wel momenten dat de Nederlanders uiting gaven aan hun vaderlandsgevoelens. De eerste verjaardag van een lid van het Koninklijk Huis tijdens de bezetting, was die van prins Bernhard op 29 juni. Die dag werd aangegrepen om de aanhankelijkheid aan het Koningshuis te tonen door een anjer op te spelden. Deze dag staat bekend als Anjerdag.
Wat op Anjerdag gebeurde, was een vorm van stil verzet, men kan het ook kleinschalig verzet noe- men. Ieder deed het op zijn of haar manier. De tekenares-ontwerpster Toos Muijsert (1911-1961) deed het op haar eigen artistieke wijze. Over deze kunstenares is geschreven in het artikel ‘Ans van Zeijst - Toos den Hartoog-Muijsert - Cor Stramrood-Aalten. Portretten van markante vrouwen op de zilverfabriek Gerritsen & Van Kempen’ en staat te lezen bij Publicaties.
Drie zonnebloemen
Toos Muijsert tekende een bos zonnebloemen (Latijnse naam helianthus). De zonnebloem staat symbool voor levenslust en voor toewijding.
Van deze bos heeft één zonnebloem haar bloemhoofd fier omhoog gericht. Naar het licht. Hieraan dankt zij haar naam. Een tweede zonnebloem laat haar bloemhoofd treurig hangen. De zon is weg. Een derde zonnebloem heeft nog een dunne steel en de bloem is nog in knop. Symbolische weergave van standvastigheid, verdriet en toekomst.
In de bladeren rondom het bloemhoofd dat zich van de zon heeft afgewend heeft Toos Muijsert de silhouetten van de vijf leden van de Koninklijke familie verstopt. Van rechtsboven naar linksonder:
prinses Juliana, koningin Wilhelmina, prins Bernhard, prinses Beatrix en prinses Irene.
De tekening is rechtsboven gesigneerd en gedateerd. Als datum staat er september 1940. De verjaardag van koningin Wilhelmina op 31 augustus kan aanleiding zijn geweest tot het maken van deze tekening.
Op 19 januari 1943 werd in Ottowa (Canada) prinses Margriet geboren. Het prinselijk paar koos voor deze naam, omdat voordat men in 1940 uit Nederland vertrok men deze bloemen zag bloeien. Een andere verklaring is dat Koningin Wilhelmina de margriet met het gouden hart in 1942 gekozen had als symbool voor ‘de slachtoffers van de bezetting en ’t zinnebeeld van ons geloof’.
Toos Muijsert heeft haar gezichtje in een krans van witte bloemblaadjes erbij getekend. Dat heeft ze in januari 1943 gedaan.
Nederland werd op de hoogte gebracht van de geboorte van het nieuwe prinsesje door middel van foto’s die in Nederland stiekem werden verspreid.
Een foto van een lieftallige baby. Van een bezorgde moeder. Van een trotse vader. De grote zussen met hun babyzusje. Het prinselijk gezin. Koningin Wilhelmina als grootmoeder. Zij wakkerden de verbondenheid van het Nederlandse volk met het Koninklijk Huis aan. Een vorm van public relations waar de mensen in een barre tijd behoefte aan hadden.
Tekening van een hazelaartak
De vraag werpt zich op of het een origineel idee van Toos Muijsert was om in een boeket zonnebloemen de silhouetten van de Koninklijke familie te verstoppen. Haar neef Paul Muijsert (1944) is namelijk in het bezit van een kleine foto (buitenformaat 65 x 95 mm; binnenmaat 60 x 73 mm; b x h) waarop een tekening staat van een hazelaartak met daarin eveneens de silhouetten van de Koninklijke familie. Zijn moeder heeft op de achterkant geschreven: ‘Gedropt uit een Engels vliegtuig oorlog 1940-1945’. Kende Toos Muijsert die foto en was dit soms haar inspiratiebron?
In de vragenrubriek ‘Uw probleem ook het onze’ van mw. J. Wentink-Frumau en mr. J.J. Wentink in de Nieuwe Leidsche Courant, wordt in editie van 28 juli 1980 als antwoord op een vraag over eenzelfde foto gezegd: ‘Het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie - thans Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (niod) - aan wie ik uw vraag voorlegde, schreef mij dat nooit is komen vast te staan wie de maker van dit “zoekplaatje” is geweest. Wel is het zo goed als zeker dat de afbeelding als negatief via de lucht vanuit Engeland in ons land is gedistribueerd. De afdrukken van de negatieven werden vervolgens - uiteraard illegaal - in ons land verspreid.’ Veertig jaar later is die vraag nog steeds onbeantwoord.
Voor de verspreiding zorgden fotografen die afdrukken van de negatieven maakten. Bekend zijn de namen van J.H. Zijlstra in Groningen en Dirk van der List (1883-1945) in Baarn. Van der List maakte er een prentbriefkaart van, die door de Oranjegezinden als groet naar elkaar werd gestuurd.
Op de foto staat het gedicht:
Verhuld zijn vruchten in de harde schaal
Verscholen zijn de waarden in dit leven
Nochtans verstaat ons hart de klare taal
Van het symbool aan Nederland gegeven
Omdat niet bekend is wanneer de foto in Nederland werd verspreid, is het onzeker wie het eerst op dit idee kwam: de anonieme tekenaar van de hazelaartak of Toos Muijsert. Haar tekening is in ieder geval gedateerd september 1940, vier maanden na begin van de oorlog. Misschien is het idee onafhankelijk van elkaar ontstaan en wist de een het niet van de ander.
De silhouetten zijn niet door de anonieme tekenaar of door Toos Muijsert van de ander overgenomen. Dat kan men afleiden uit de volgorde van de silhouetten. Op de hazelaartekening staat rechtsonder prins Bernhard, daarboven koningin Wilhelmina, linksonder prinses Juliana, rechtsboven prinses Beatrix en linksboven prinses Irene. En soms is het gezicht een andere kant op gewend.
Feit is dat de foto van de hazelaartak ruim verspreid is in Nederland - zij komt in meerdere collecties voor - en dat de tekening van de zonnebloemen van Toos Muijsert een unicum is. Zij hing als symbolische kunst in de zilverfabriek van Gerritsen & Van Kempen.
Haar lievelingsbloem
In 1959 verhuisde het echtpaar Den Hartoog-Muijsert van Zeist naar hun nieuwe bungalow aan de Loolaan 7 in Driebergen-Rijsenburg. Zij wilde het huis naar haar lievelingsbloem ‘Helianthus’ noemen. Voor op de voorgevel ontwierp zij een plaquette met zonnebloemen. De zonnebloem was haar lievelingsbloem. Door omstandigheden en haar vroege dood op de leeftijd van 49 jaar bleef haar ontwerp onuitgevoerd op haar tekentafel liggen.
Haar wens indachtig, heeft haar weduwnaar aan Gustav Beran (1912-2006), hoofd van de tekenkamer van Gerritsen & Van Kempen en haar directe collega, gevraagd een liggende grafsteen voor op haar graf te ontwerpen in een formaat van 50 x 50 cm. Beran koos daarvoor de zonnebloem. In het bloemhoofd zette hij haar signatuur en om het bloemhoofd heen de vermelding van haar geboorteplaats en -datum en overlijdensplaats- en datum.
Beschrijving van haar signatuur: In de beide oksels van de hoofdletter T de letter O en aan de stam van de letter T de letter S. Samen vormen zij de voornaam Toos. De S is ook de middelste letter van haar achternaam MUYSERT.
Informatie tekening
De tekening meet 166 x 210 mm. Zij is getekend met een aquarelkleurpotlood en de bloemen en bladeren zijn ingekleurd.
Toos Muijsert schonk de tekening aan Anton van Kempen (1893-1970), directeur van Gerritsen & Van Kempen. In de villa van het echtpaar Van Kempen-Kievit aan de Waterigeweg 29 hing de tekening in de woonkamer. Nu is de tekening in bezit van hun kleinzoon Anthony van Kempen, lid van het Comité van Aanbeveling van Stichting De Zilver-Kamer.
Citaat uit de blog van Suzanne van Leeuwen, 2 mei 2019
Op 19 januari 1943 werd in het Canadese Ottawa de derde dochter van Prinses Juliana en Prins Bernard geboren, Margriet Francisca. Het duurde niet lang voordat er sieraden in omloop kwamen die dit heugelijke feit vierde maar tegelijkertijd ook weer een teken waren van stil protest. Veel van die margriet sieraden zijn broches en vaak zijn ze vervaardigd van keramiek.
Dat materiaal was niet aan banden gelegd en daar werd gretig gebruik van gemaakt. Dat dit niet een typisch Nederlands fenomeen was bleek tijdens een bezoek aan het Deense Koldinghus vorig jaar. In een prachtige tentoonstelling over de relatie tussen macht, politiek en sieraden zag ik opeens een paar margriet sieraden liggen. De Deense conservator ging er vanuit dat dit type sieraden alleen in Denemarken gemaakt waren. De huidige Koningin Margrethe II werd een week na de invasie van Denemarken geboren op 16 april 1940 en al snel werd er een sieradenlijn met margrieten gelanceerd. Ook daar werden de margrieten nationale symbolen van vaderlandsliefde en tekenen van stil verzet.
