Het emailleerwerk van Willy van Spijk

Emailleuse op de zilverfabriek Gerritsen & Van Kempen

R.P.M. Rhoen
‍

Tijdens de Open Monumentendagen 2023 op 9 en 10 september werd Stichting De ZilverKamer Zeist op zondagmiddag verrast met de schenking van een drietal kleine geëmailleerde voorwerpen door het echtpaar Van der Linden-Alblas, Jan en Sietske. Herinneringen aan Willy van Spijk (1924-2008), de moeder van Jan. In de jaren 1943-1944 werkte zij als emailleuse op de zilverfabriek Gerritsen & Van Kempen op de Karpervijver.

‍

Emailleren bij Gerritsen & Van Kempen

Emailleren is het aanbrengen van een glaslaag door middel van verhitting in een of meer lagen op metaal. Men kan emailleren om te voorkomen dat metalen voorwerpen gaan roesten - bijvoorbeeld huishoudelijke artikelen - en om metaal te versieren. Gerritsen & Van Kempen emailleerde om te versieren.

De firma Gerritsen adverteerde in de eerste decennia van de vorige eeuw met: ‘Speciale inrichting tot het vervaardigen van medailles, insignes, kruisen en lauwerkransen’. In haar ‘Album met afbeeldingen van Fantasie-Medailles (…)’ van maart 1922 zijn twee kleurenpagina’s opgenomen met geëmailleerde kruizen en onderscheidingstekens.

In de emailleerkunst bestaan meerdere technieken van emailleren. Bij Gerritsen & Van Kempen beperkte zich dit tot email-champlevé, email-cloisonné en peint-email of emailschilderkunst.

Bij champlevé worden de te emailleren lijnen, figuren en vlakken verdiept in het voorwerp gestoken met een burijn of steker of ingeperst met behulp van een stalen stempel of geëtst, waardoor reservoirs ontstaan voor de verschillende kleuren emailpoeder.

Bij cloisonné worden de kleuren gescheiden gehouden door een opstaande, platte metaaldraad. De ruimtes worden opgevuld met verschillende kleuren emailpoeder. Iedere kleur zit in zijn eigen cel.

Peint-email is het schilderen met speciale emailverven en met behulp van een penseel op een vooraf geëmailleerde ondergrond.

Bij deze drie werkmethodes wordt het voorwerp, nadat de emaillaag is aangebracht, in een emailleeroven gegloeid om het email te laten smelten. Het open vuur is een andere methode van in- en glansbranden.

De methode van peint-email is bij Gerritsen & Van Kempen niet lang toegepast. Gustav Beran schrijft in zijn ‘Zeister herinneringen van Gustav Beran, 1934-1977’ dat in 1948 de tijdens de oorlog opgezette schilderemailafdeling werd opgeheven.

In de personeelsadvertenties voor de emailleerafdeling werd duidelijk onderscheid gemaakt tussen meisjes en jongens. In advertenties voor meisjes stond:

Korte levensschets Willy van Spijk

Willy - voluit Willemina Pieternella - van Spijk werd op 17 augustus 1924 in Schiedam geboren. Zij was al jong wees. Haar vader overleed in 1925 en haar moeder in 1927. Zij groeide op bij opa en oma van vaderskant; Jacobus van Spijk (1853-1934) en Willemina Pieternella van Spijk-van Eijk (1858-1936).

Na het overlijden van haar opa op 20 februari 1934 verhuisde zij op 18 juni dat jaar met haar oma en tante Elisabeth (tante Betsie) van Spijk (1896-1955) - haar pleegmoeder - van Ermelo naar Zeist. Vanaf toen woonde er drie vrouwen met dezelfde naam: een tante (1885-1964) en een nichtje (1913-?). Haar tante was filiaalhoudster van de winkel van Bensdorp op de Slotlaan en haar nichtje stond ook in die winkel.

Het eerste woonadres was 1e Hogeweg 18 en na het overlijden van haar oma op 4 maart 1936 verhuisde ze met haar tante naar 1e Hogeweg 24bis.

Willy was negen toen ze in Zeist kwam wonen en was nog een lagere schoolleerling. Haar familie was gereformeerd en zij zal een gereformeerde school hebben bezocht. Vermoedelijk de school aan de Walkartweg - vanaf 1938 was de naam Beatrixschool - omdat die vlakbij was.

In de toentertijd verzuilde maatschappij vond zij haar levenspartner. Zij leerde hem kennen op de ‘Jongelingsvereeniging’ van de gereformeerde Oosterkerk aan de Woudenbergseweg. Zijn naam was Marinus van der Linden en afkomstig uit Rotterdam, waar hij op 18 juli 1925 was geboren. Het zevenkoppige gezin Van der Linden-Oudenaarde had zich op 10 juni 1940 vanuit het gebombardeerde Rotterdam in Zeist gevestigd.

Zij verloofde zich met haar Mar - later werd hij Ries genoemd - op 9 oktober 1943. Het huwelijk werd pas op 22 maart 1950 gesloten. De eerste vier jaar van hun huwelijk woonde het echtpaar in Driebergen om in 1953 weer terug te keren in Zeist. Zoetermeer werd in 1972 hun nieuwe woonplaats. Ries overleed er op 18 juni 1994 en Willy op 30 oktober 2008.

Willy’s emailleerwerk

Willy woonde dus bij haar tante Betsie. Volgens haar familie hield zij een pension op de 1e Hogeweg. In de ‘Gids voor pensions en gemeubileerde woningen in de gemeente Zeist en omstreken’ van augustus 1940 - waarin acht hotels, meer dan 130 pensions en nog eens bijna honderd adressen waar men in de zomer een kamer kon huren - is zij niet opgenomen. Pas in het adresboek van Zeist van 1942 wordt zij als pensionhoudster vermeld. Zeist was voor de oorlog een geliefde vakantieplaats. Het kan zijn dat zij aan toeristen kamers verhuurde. In het bevolkingsregister heeft zij geen beroep laten vermelden. Willy ook niet. Waarschijnlijk al in 1943, maar in ieder geval in 1944 werkte zij bij Gerritsen & Van Kempen.

Gerritsen & Van Kempen sloot op 15 april 1950 bij de Nationale Levensverzekering-Bank N.V. en de N.V. Levensverzekering-Mij. van ‘De Nederlanden’ van 1845 een polis af voor een oudedagspensioen. De verwachting dat onderzoek in de historische collectie van Nationale-Nederlanden of bij de pensioenafdeling meer duidelijk zou maken over haar arbeidsverleden, is helaas niet uitgekomen.

De drie werkstukken uit haar tijd bij Gerritsen & Van Kempen die bewaard zijn gebleven, maken nu deel uit van de collectie van Stichting De ZilverKamer Zeist.

Het zijn een rond verguld pillendoosje met bloemmotief (diameter 24 mm), een plaquette versierd met lelies (36 x 36 mm) – bedoeld als broche of voor een hanger? -, en een palissanderhouten doosje (150 x 102 x 40 mm) met op het deksel een ronde plaquette (diameter 60 mm) met een evzoon -, een ceremoniële wachter van het koninklijk, thans presidentiële, paleis in Athene - omrand met een meandermotief. Op de onderkant van de bodem: ‘VOOR RIES VAN WILLY | 18 JULI 1944’ de verjaardag van haar verloofde.

Zij heeft in twee emailleertechnieken gewerkt. Het dekseltje van het pillendoosje in de champlevé en de twee andere stukken in de techniek van cloissonné. Vooral de rand van meandermotief toont door zijn ongelijkheid van de meanders dat het een oefenstuk was.

Ander emailleerwerk gemaakt door de Zeisterzilverindustrie

Een vroege broche van J. van Veluw, Zeist. De broche heeft aan de voorzijde een geëmailleerde bloem in blauw en geel. De broche is gemaakt in de periode tussen 1941 en 1953.
Afmeting: ca. 1.7 x 6 cm
Gewicht: 4.2 gram
Keuren: Meesterteken J8V en waarborgzwaardje 1906-1953
Aantal verschillende kleuren/lepeltjes: 12

Zilveren puddinglepel, minilepel, compôtelepel, soms zelfs kinderlepel, met kleur-emaille, ontwerp Gustav Beran, uitvoering Gerritsen & van Kempen 1955-’61
Gestempeld: Gerritsen & van Kempen meesterteken & zilvermerk
Lengte: 15 cm.

Zilveren theelepeltjes met kleur-emaille (6x), ontwerp Gustav Beran, uitvoering Gerritsen & van Kempen 1955-’61
Gestempeld: Gerritsen & van Kempen meesterteken & zilvermerk
Lengte: 11,1 cm.

Zil­ve­ren ze­gel­ring -  verzetsring - met ovaal ze­gel met daar­op de Rijks­leeuw, aan weers­zij­den geëmail­leerd met rood-wit-blau­we mo­tie­ven.
Periode: 1940/1945

Tweemaal geëmailleerde broche, uitvoering Gerritsen & van Kempen 1955-’61.

6 bridge bordjes.
Gestempeld: Keltum pleet
Diameter: 8,3 cm

Broche  - voor- en achterkant - met de geëmailleerde voorstelling van Pegasus is uitgewerkt in heldere kleuren, in prachtig contrast met de zwarte achtergrond.
Fa. Gerritsen en Van Kempen
Art Deco
Zilver
Meesterteken (Gerritsen & van Kempen) & zilverkeurteken (een Romeins zwaard)
Afmetingen 7.5 x 4.5 cm