De Beatrix-herinneringsbeker
Verguld zilveren beker, vervaardigd ter herinnering aan de geboorte van H.K.H. Prinses Beatrix
R.P.M. Rhoen
In 1938 vierde koningin Wilhelmina (1880-1962) haar veertig jarig regeringsjubileum. Het jubileum werd in het hele land groots gevierd. In Slot Zeist was ter ere van de koningin de tentoonstelling ‘Oranje en Nederland’ te zien.
De tentoonstelling was georganiseerd door een negenkoppige commissie onder voorzitterschap van mr. F.A. Beunke (1887-1962). De inrichting was in handen van historicus dr. M.G. de Boer (1867-1958), lid van de tentoonstellingscommissie, met assistentie van mw. A.H.P. de Meyer.
Twaalf zalen op de bel-etage en de bovenverdieping van het hoofdgebouw waren als tentoonstellingsruimte ingericht. Schilderijen - grote doeken en miniaturen -, prenten, penningen, plaquettes, oorkonden, handschriften en curiosa uit musea en particuliere collecties waren er bijeengebracht. Bij de tentoonstelling verscheen een tachtig pagina’s tellende catalogus, waarin circa 450 objecten beschreven staan.
De pers werd op donderdag 11 augustus een voorbezichtiging gegeven, zodat zij uitvoerig over hetgeen te zien was in Slot Zeist kon berichten. Minstens zeventien kranten schonken in hun editie van de volgende dag aandacht aan de nog te openen tentoonstelling. Daarna bleven sommige kranten nog over de tentoonstelling berichten.
De opening op zaterdag 13 augustus ’s middags werd verricht door jhr. mr. L.H.N. Bosch van Rosenthal (1884-1953), commissaris van de koningin in de provincie Utrecht. De tentoonstelling was van 15 augustus tot 15 september te bezichtigen. De tentoonstelling trok tienduizend bezoekers, waaronder minister-president dr. H. Colijn (1869-1944) en zijn echtgenote H. Colijn- Groenenberg (1867-1947). Zij brachten op vrijdagmiddag 2 september een bezoek aan de tentoonstelling.
De Beatrix-beker voor het eerst getoond
De tentoonstelling in Slot Zeist bood aan Gerritsen & Van Kempen - haar fabriek stond haast naast Het Slot - de gelegenheid haar bijzondere en waardevolle Beatrix-beker aan het publiek te tonen. Voor de tentoonstelling was het een primeur, waarmee men kon inspelen op de actualiteit.
Een correspondent van het Algemeen Handelsblad deed op 15 augustus verslag van zijn bezoek aan de tentoonstelling. Hij schreef onder meer: ‘Als curiosum van onzen tijd noemen wij in Zaal H nog een buitengewoon fraaien Beatrix-beker van de firma Gerritsen en Van Kempen te Zeist, geëmailleerd in verguld zilver, met de voorstellingen betreffende het Huis van Oranje.’
De Maasbode 31 januari 1938.
In de tentoonstellingscatalogus komt deze beker voor onder nummer 316 met de beschrijving: ‘Beatrix-beker. Geëmailleerde beker in verguld zilver. Firma Gerritsen en Van Kempen.’
In de brochure ‘Van Generatie op Generatie’ van Gerritsen & Van Kempen uit 1939 staat de beker prominent afgebeeld op pagina 1 met als bijschrift: ‘Verguld zilveren beker met emaille, vervaardigd ter herinnering aan de geboorte van H.K.H. Prinses Beatrix. Op dezen beker zijn de vorsten van het Huis van Oranje-Nassau en hun regeeringsdaden in historische volgorde afgebeeld.’
In 1938 werd de beker gepresenteerd onder de naam Beatrix-beker en Beatrix-Herinneringsbeker. Tegenwoordig staat hij bekend als Oranjebeker. Omdat hij toen 1.000 gulden kostte, wordt hij ook wel ‘1000 Guldenbeker’ genoemd.
De Beatrix-beker vertelt vaderlandse geschiedenis
De Zeister Courant geeft in haar editie van 20 augustus onder de kop ‘Beatrix-Herinneringsbeker’ een uitvoerige beschrijving van de deze beker.
‘Op de tentoonstelling in het Slot is te bewonderen een prachtvolle door de Kon. Ned. Fabr. Van Gouden en Zilveren Werken Gerritsen en van Kempen alhier vervaardigde en nog niet in den handel gebrachte Beatrix-herinneringsbeker, met rondom tal van beeltenissen met betrekking op het Huis van Oranje.’
- Het is een geëmailleerde beker in verguld zilver, versierd met de beeltenissen van alle Vorsten uit het Huis van Oranje-Nassau, beginnende met Prins Willem I en eindigende met H.M. Koningin Wilhelmina, zoomede het stamslot Dillenburg, de Gouden Koets met het Prinselijk Paar en de naam Beatrix aan het einde.
- Het Slot Dillenburg is omgeven door de vier stamwapens van het Huis van Oranje-Nassau, te weten de wapens van Baux, Oranje, Nassau en Châlon.
Hierna volgen de beeltenissen van:
- Prins Willem I (regeeringstijdperk 1572-1584). Als achtergrond is aangebracht een vendel soldaten bij de inneming van Den Briel (1572).
- Prins Maurits (regeeringstijdperk 1585-1625). Achtergrond: Opleiding der soldaten in de krijgstechniek van dien tijd.
- Prins Frederik Hendrik (regeeringstijdperk 1625-1647). Achtergrond: Inname van ’s-Hertogenbosch (1629). Hierbij is tevens het stadswapen van ’s-Hertogenbosch aangebracht.
- Prins Willem II (regeeringstijdperk 1647-1650). Achtergrond: Overeenkomst bij de hoeve Welna met het bestuur van de stad Amsterdam (1650).
- Het Oranjelint is hier onderbroken, waarmede het Stadhouderlooze tijdperk 1650-1672 is aangegeven.
- Prins Willem III (regeeringstijdperk 1672-1702). Achtergrond: de Hollandsche waterlinie bij Muiden (1672), terwijl als symbool van zijn verheffing tot Koning van Engeland bovenaan de Engelsche Koningskroon op rood kussen is afgebeeld.
- Het Oranjelint is hier onderbroken, waarmede het tweede Stadhouderlooze tijdperk van 1702-1747 is aangegeven.
- Prins Willem IV (regeeringstijdperk 1747-1751).
- Prins Willem V (regeeringstijdperk 1751-1795).
- Het Oranjelint is hier onderbroken, waarmede het republikeinsche tijdperk en het tijdperk der Fransche overheersing (1795-1813) is aangegeven.
- Koning Willem I (regeeringstijdperk (1813-1840).
- Koning Willem II (regeeringstijdperk 1840-1849). Achtergrond: De slag bij Waterloo in 1815, waarbij Hij - toen nog Prins van Oranje - zich bijzonder heeft onderscheiden.
- Koning Willem III (regeeringstijdperk 1849-1890) Achtergrond: De watersnood van 1861.
- Koningin-Regentes Emma (regeeringstijdperk 1890-1898). Op de achtergrond is de liefdadigheid uitgebeeld door ‘Emma-bloempjes’ en het Oranje Nassau-oord aan den voet.
- Koningin Wilhelmina (regeeringstijdperk vanaf 1898). Achtergrond: De sombere oorlogsstemming, uitgebeeld door de bedreiging van kanonnen, oorlogsschepen en vliegtuigen, waartegenover de vredespalm als symbool van Haar regeeringsbeleid.
- Prinses Juliana en prins Bernhard zijn afgebeeld in de Gouden Koets.
- Prinses Beatrix, wier naam omgeven is door een krans van Oranje-appels en roosjes uit het wapen van Lippe.
- Tot slot het Nederlandsche wapen en het jaartal 1938.
Gustav Beran vertelt over zijn beker
In het uitgebreide krantenartikel in De Zeister Courant van 20 augustus 1938 wordt niet vermeld dat Gustav Beran (1912-2006) - sinds 1934 in dienst als tekenaar van Gerritsen & Van Kempen - de ontwerper van de Beatrix-beker was. In de tentoonstellingscatalogus wordt zijn naam evenmin genoemd. Toch is zijn naam aan deze beker verbonden.
In 1977 heeft hij zijn herinneringen aan zijn Zeister jaren 1934-1941 en 1948-1977 opgeschreven. Over de geboortebeker heeft hij volgende genoteerd: ‘Ter gelegenheid van de a.s. geboorte van het eerste prinsenkind (1938) maakten wij een Oranjebeker, een ± 20 cm hoge bokaal, geheel geëmailleerd met de geschiedenis van het Huis van Oranje. Voor de afbeeldingen mocht ik studies maken in het Kon. Huisarchief in Den Haag en de direkteur Dr. Japikse (als ik mij de naam nog goed herinner) gaf mij les in de geschiedenis. Van deze beker (die toen ƒ 1.000 kostte) zijn maar enkele stuks gemaakt, waar ze gebleven zijn, of ze de oorlog overleefd hebben, weet ik niet. Één is kort geleden uit Amerika bij ons teruggekomen.’
Dat exemplaar maakt nu deel uit van de collectie van het Nederlands Zilvermuseum Schoonhoven. Toen de Oostenrijker Beran, geboren en opgegroeid in Wenen, in 1934 vanuit Oostenrijk naar Nederland kwam, moest hij hier te lande inburgeren en Nederlands leren. Hij woonde sinds zijn komst in april dat jaar in huis bij zijn nieuwe collega P.I. Prent (1888-1965) in Zeist; eerst op de Timmermanlaan 13 en vervolgens 1e Hogeweg 49. Hij raakte bevriend met Geertruida Harmsen (1913-?), met wie hij zich in 1937 verloofde en in 1940 trouwde.
Als Oostenrijker wist hij niets van de Nederlandse geschiedenis. Voor het decoreren van een geboortebeker waarop bijna vijfhonderd jaar geschiedenis moest worden verbeeld, wel lastig. In de persoon van de historicus dr. N. Japikse (1872-1944) vond hij een deskundige van formaat. Japikse werd in 1926 de geschiedenisleraar van prinses Juliana en vervolgens in 1928 benoemd tot directeur van het Koninklijk Huisarchief. Een functie die hij tot zijn dood vervulde.
Onder de titel ‘Zilver Top 100: Design met een verhaal’, een digitale publicatie in RKD Studies waarin een selectie van honderd hoogtepunten uit de Van Kempen & Begeer collectie van het Nederlands Zilvermuseum Schoonhoven wordt beschreven, staat een aanvulling op het verhaal van Beran.
Het exemplaar uit de collectie van het Zilvermuseum werd op 19 juli 1977 door een hoogbejaarde dame uit Amerika naar de fabriek gebracht in het originele stalen kistje. Zij vertelde dat zij de beker in de oorlog van Gerritsen & Van Kempen had gekocht, toen zij met haar man in de fabriek was om zilver te kopen. Zij zag toen dat er gauw iets werd weggestopt. Nadat het echtpaar hun bestelling had gedaan, vroeg het uit nieuwsgierigheid welk voorwerp er zo snel was verborgen. Daarop werd de beker tevoorschijn gehaald door Anton van Kempen, die vertelde dat dit exemplaar door een Joodse man was besteld, die niet meer in leven was. Omdat de Gestapo op zoek was naar de beker, deed Van Kempen aan dit echtpaar het verzoek om de beker uit de fabriek mee te nemen en deze gedurende de oorlog te bewaren. Na de oorlog, vóórdat het echtpaar naar Amerika emigreerde, kochten zij de beker voor 875 gulden. Hij werd in 1977 door Van Kempen & Begeer teruggekocht voor $ 500 en Gustav Beran restaureerde enkele kleine beschadigingen.
Door fotografisch te etsen konden de voorstellingen zo exact mogelijk worden weergegeven.
De beker kan men bewonderen in een vitrine in de museumzaal van het Nederlands Zilvermuseum in Schoonhoven.
Bronnen
- A. Krekel-Aalberse, ‘Gestroomlijnd zilver van Gustav Beran’, Museumtijdschrift Goud-, Zilver- en Klokkenmuseum, (2002) nr. 19, ongepagineerd.
- Zeister herinneringen van Gustav Beran, 1934-1977, 1977, p. 4.
- www.collectienederland.nl/search/?q=Beran — Geraadpleegd 8 november 2022.
- zilvermuseum.com/bezoek/geheim-van-de-smid — Geraadpleegd 7 en 8 november 2022.
- www.delpher.nl/nl/boeken/view?query=%28Beatrix-beker%29&coll=boeken&identifier= MMKB21:031061000:00001& sortfield=date — Geraadpleegd 7 en 8 november 2022.
- zilvertop100.rkdmonographs.nl/thema-3-specials.html — Geraadpleegd 8 november 2022.
- zilvertop100.rkdmonographs.nl/inzoomen-4-1000-gulden-beker.html — Geraadpleegd 7 en 8 november 2022.
- www.archieven.nl — Geraadpleegd 7 en 8 november 2022.
