De Vredesplaquette van J.C. Wienecke

Het recht is de basis voor vrede

R.P.M. Rhoen

De Zilver-Kamer is in het bezit van een plaquette met het opschrift PACIS FUNDAMENTUM IUS (Het recht is de basis voor vrede). Zij is gemodelleerd door de Nederlandse medailleur Johannes Cornelis Wienecke (1872-1945). Hij was van 1900 tot 1921 stempelsnijder aan ’s Rijks Munt in Utrecht. Vervolgens werkte hij tot 1941 als ontwerper (freelance) voor de zilverfabriek Gerritsen - vanaf 1925 Gerritsen & Van Kempen - in Zeist.

Het Algemeen Handelsblad plaatste in zijn uitgave van 20 mei 1925 een foto van deze plaquette en van haar pendant getiteld VAE VICTIS (Wee de overwonnenen). In het bijschrift schrijft de krant: ‘De bekende Nederlandsche stempelsnijder J.C. Wienecke heeft – na beëindiging zijner functie aan ’s Rijks Munt – verschillende nieuwe werken ter hand genomen. Zoo reproduceeren wij hier een tweetal der jongste plaquetten van den heer Wienecke: de linksche afbeelding symboliseert den vrede door onrecht: Vae Victis, Pax cruenta! Daarnaast een tegenstelling: Pacis fundamentum Ius, met de namen van pacifisten uit alle eeuwen (…) ’.

De penningkundige Willem K.F. Zwierzina (1862-1942) besteedde in zijn artikel ‘De medailleur J.C. Wienecke’ (Op de hoogte, oktober 1926, p. 254-257) aandacht aan beide plaquettes. Over Wieneckes motivatie voor het modelleren van deze plaquettes zegt hij: ‘De schijnvrede van Versailles, “het schandelijke machtsmisbruik van enkele overwinnaars, die het alleen nooit zouden zijn geweest”, zoals W. hem noemt, inspireerde hem tot het modelleren van twee groote plaquettes.’

Schijnvrede van Versailles

Van de pendant (zie boven) van de Vredesplaquette geeft Zwierzina de volgende beschrijving: ‘Op een met doodshoofden en wervels versierd, door allerlei oorlogstuig omgeven altaar, dat het opschrift Pax Cruenta draagt, “het vuurbekken van den dood”, worden de symbolen van kunst, nijverheid en handel, de vruchten van land- en tuinbouw verbrand als offer aan den ondanks het vrede heet, nog steeds onverzadelijken en allesverslindenden oorlogsgeest. Ongedeerd te midden der vlammen staat de “Geweldvrede”, een magere, verlepte vrouwenfiguur. Onheilspellend staren de wijdgeopende oogen uit het barsche Medusa hoofd, dat boven vleermuisvlerken uitsteekt; de dorre handen grijpen de zware met prikkeldraad omwonden ketenen vast, waarmede zij de naar den waren vrede dorstende wereld gebonden houdt. Op den achtergrond door smook en vonken omgeven lezen we het Vae Victis.’ In zijn artikel heeft hij een foto van deze plaquette geplaatst.

In de in 2017 verschenen monografie over Wienecke, een uitgave van de Stichting Nederlandse Penningkabinetten, staat op pagina 366, onder nummer 176, een identieke afbeelding van de zojuist beschreven plaquette, met dat verschil dat het opschrift op het altaar anders is. Op de foto in dit boek luidt het opschrift VERSAILLES MCMXIX.

Op de website van Mr. F.J. Haffmans Kunst en Antiekhandel te Utrecht (geraadpleegd 4 januari 2018) staat eenzelfde afbeelding als in de monografie. Er zijn dus twee versies van deze plaquette op de markt gekomen.

Door het opschrift VERSAILLES MCMXIX te wijzigen in PAX CRUENTA werd het verschil tussen de symbolische uitbeelding van vrede door geweld en ware vrede sterker benadrukt en niet opgehangen aan de Eerste Wereldoorlog, maar werd tijdloos.

Als datering wordt in Wieneckes monografie 28 mei 1919 opgegeven. Dit is echter een omissie, want op die datum liepen de onderhandelingen tussen de Entente en Duitsland nog. Het Vredesverdrag van Versailles werd op 28 juni 1919 ondertekend. In de bijbehorende beschrijving wordt helaas geen literatuurbron vermeld waarop die datum berust. Het artikel in het Algemeen Handelsblad maakt aannemelijk dat de plaquettes in 1925 zijn gemaakt.

In de monografie van Wienecke wordt deze plaquette ‘Schijnvrede van Versailles’ genoemd, zoals in het artikel van Zwierzina, en op de website van Mr. F.J. Haffmans Kunst en Antiekhandel te Utrecht (geraadpleegd 4 januari 2018) ‘De geweldsvrede’.

Beide bronnen zijn zich niet enig over de producent. In de monografie wordt ‘Koninklijke Utrechtse Fabriek van Zilverwerken, firma C.J. Begeer’ genoemd en Haffmann geeft ‘Nederlandsche Fabriek van Gouden en Zilveren Werken voorheen J.A.A. Gerritsen’ op. Haffmann heeft zijn informatie van de familie Steenbeek. J.H. Steenbeek (1884-1975) was directeur bij de firma Gerritsen/Gerritsen & Van Kempen. Hier wordt de literatuuropgave in de monografie gemist. Op dit punt geeft Zwierzina uitsluitsel. In het bijschrift bij de foto van de Vredesplaquette in zijn artikel staat de Nederlandsche Fabriek van Gouden en Zilveren Werken Gerritsen & Van Kempen als zodanig genoemd.

PACIS FUNDAMENTUM IUS

De plaquette PACIS FUNDAMENTUM IUS is gemaakt van verzilverd brons en voorzien van een zwarte houten lijst. Ze is groot 400 x 260 mm (b x h) en met lijst 498 x 355 mm (b x h). Zij bevat veel symboliek uit de Grieks/Romeinse mythologie.

Afgebeeld wordt een ernstig kijkende gevleugelde vrouw in een opengeslagen lang gewaad voor een forse boomstam die in haar rechterhand een balans (symbool van het recht) vasthoudt, zoals de Romeinse godin Justitia, in de Griekse mythologie Themis genaamd, de godin van het recht. De wijsvinger van de linkerhand houdt de vrouwenfiguur voor haar mond om aan te duiden dat men moet zwijgen over het gruwelijke oorlogsverleden. Haar voeten rusten op de stam van een vlak boven de grond afgebroken boom, maar waarvan de resterende takken weer zijn uitgelopen en blad dragen. Tussen de wortels van de boom die bloot liggen, liggen bakstenen. Een verwijzing naar vernieling en verwoesting door oorlogsgeweld. Zij worden door de rouwmantel van de gevleugelde vrouw bedekt.

De door de geweldsvrede gesmede kettingen die vanaf haar middel naar links- en rechtsboven lopen, zijn gebroken en bestaan aan de beide uiteinden nog slechts uit losse schakels.

In de linkerbenedenhoek is een uil, symbool van wijsheid, als schildhouder geplaatst. Heraldisch is dat uniek. Als wapendier komt de uil voor op het wapenschild van de stadstaat Athene. De uil is bovenop vier dikke boeken gezet. Staat symbool voor de kennis die door de mens in boeken is vastgelegd. Het wapenschild dat de uil vasthoudt, staat symbool voor kunst. Deze vogel is de mascotte van de Griekse godin Pallas Athene, de Romeinse naam is Minerva, de godin van wijsheid. Het wapenschild en de uil zijn deels omgeven door een krans van eikenbladeren. In het Romeinse Rijk een symbolische kroon voor een redder van een andere burger.

In de rechterbenedenhoek is in een wiel de mercuriusstaf te zien. De met twee slangen omwonden staf is het symbool van de Romeinse god van de handel Mercurius, in het Grieks Hermes genaamd. Naast de mercuriusstaf staan twee korenschoven. Zij staan symbool voor de Griekse godin Demeter, in de Romeinse mythologie Ceres, de godin van de akkerbouw. Zij zorgt voor rijke oogsten. Het wagenwiel met de tanden symboliseert nijverheid. Daarnaast kent het wiel meerdere symbolische betekenissen, zoals staatsmanschap en macht. De symbolen van wetenschap, kunst, handel en nijverheid zijn weer hersteld.

Het hoofd van de gevleugelde vrouw is omgeven door een aureool. De stralen die uit het aureool ‘schieten’ vullen het hele veld. In de stralen die onder haar uitgespreide vleugels vandaan komen staan 26 namen van bekende en - thans - minder bekende personen die zich hebben ingezet voor vrede en rechtvaardigheid.

Van links naar rechts staan de namen:

Dante - Alighieri (1265-1321), dichter
Comenius - Johann Amos (1592-1670), humanist en pedagoog
William Penn - (1644-1718), quaker
Leibniz - Gottfried Wilhelm (1646-1716), filosoof
Wolff - (Johann) Christian (1679-1754), filosoof
Victor Hugo - Victor Marie (1802-1885), dichter en schrijver
Cobden - Richard (1804-1865), politicus
William Stead - William Thomas (1849-1912), journalist
Tolstoi - Ljev Nikolajevitsj (1828-1910), schrijver
Asser - Tobias Michael Carel (1838-1913), Nobelprijs voor de vrede 1911
Bertha von Suttner - Bertha (1843-1914), pacifiste, Nobelprijs voor de vrede 1905
Benedictus xv - Giacomo Paolo Giovanni Battista (1854-1922), paus (1914-1922), bijgenaamd Vredespaus
Wilson - Thomas Woodrow (1856-1924), Amerikaanse president (1913-1921), oprichter van de Volkenbond, Nobelprijs voor de vrede 1920
Fried - Alfred Hermann (1864-1921), pacifist, Nobelprijs voor de vrede 1911
Arnoldson - Klas Pontus (1844-1916), pacifist, Nobelprijs voor de vrede 1908
Carnegie - Andrew (1835-1919), bouwer van het Vredespaleis in Den Haag
d’Estournelles de Constant - Paul Henri Benjamin Balluet (1852-1924), diplomaat, Nobelprijs voor de vrede 1909
Dunant -Jean Henry (1828-1910), oprichter van het Internationale Rode Kruis, Nobelprijs voor de vrede 1901; het Rode Kruis ontving in 1917 de Nobelprijs voor de vrede
Wereschtschagin - Wassili Wassiljewitsch (1842-1904), oorlogsschilder
Mancini - Pasquale Stanislao (1817-1888), eerste voorzitter van het Institut de Droit International (Instituut voor internationaal recht); dit instituut ontving in 1904 de Nobelprijs voor de vrede
Kant - Immanuel (1724-1804), filosoof
Bentham - Jeremy (1748-1832), filosoof
Abbé de Saint Pierre - Charles Irénée Castel (1658-1743), filosoof
Emeric Cruce - Émeric, (circa 1590-1648), schrijver
Grotius - Hugo (1583-1645), rechtsgeleerde
Erasmus - Desiderius (1469?-1536), humanist