Drie oorlogspenningen van Pieter Starreveld

Uit eigen collectie

R.P.M. Rhoen

Pieter Starreveld in zijn atelier met Anneke (1940).

In het Jaarboek van het Koninklijk Nederlandsch Genootschap voor Munt- en Penningkunde, XXXVII (1950) beschrijft dr. W.F. Bax onder de titel Penningkundige geschiedenis van de oorlogsjaren 1940-1945 alle Nederlandse onderscheidingen en penningen, die tijdens en na de bezetting naar aanleiding van oorlogsgebeurtenissen werden geslagen.

Zijn overzicht telt 106 penningen. Ze betreffen zowel de spoorwegstaking, de strijd van de Canadezen, de terugkeer van een populaire burgemeester, de luchtbescherming, de hulp van de Deense advocaten, als de brandweer van Van Houten’s Cacaofabriek te Weesp.

Dr. Willem Frederik Bax (1891-1961)

Bax was al op jonge leeftijd geïnteresseerd in ridderorden en onderscheidingen. In 1932 verscheen zijn boek Ridderorden, eeretekenen, draagtekens en penningen betreffende de weermacht van Nederland en koloniën (1813-heden), zijn eerste publicatie op dit gebied. Nog steeds een belangrijk handboek. In 1933 ontving hij voor deze publicatie de gouden erepenning van Koninklijk Nederlandsch Genootschap voor Munt- en Penningkunde, waarvan hij in 1931 als lid was toegelaten.

Zijn belangstelling voor ridderorden en onderscheidingen had niets van doen met zijn beroep. Bax studeerde geneeskunde aan de Universiteit van Amsterdam, waaraan hij in 1916 afstudeerde.

In datzelfde jaar werd hij benoemd tot officier van gezondheid bij het Koninklijk Nederlandsch- Indisch Leger (KNIL). Vanwege ziekte werd hem in 1920 verlof verleend om naar Nederland terug te keren, waar hij werd gedetacheerd bij het Korps Koloniale Reserve van de KNIL in Nijmegen.

In 1924 promoveerde hij aan de Universiteit van Amsterdam op het proefschrift De therapie der amoebiasis met yatren tot doctor in de geneeskunde. Op eigen verzoek werd hem in 1927 eervol ontslag uit militaire dienst verleend, waarna hij zich als gemeentearts in Amsterdam vestigde.

In 1922 trad hij in Bloemendaal in het huwelijk met Jeanette Pette (1896-na 1975). Uit dat hu- welijk werden twee dochters geboren: Anna Jeanette Bax (1924 en Johanna Aleida Bax (1929).

Serie van 3 penningen op de oorlog en de bevrijding

Bax onderscheidt in zijn publicatie dertien verschillende onderscheidingen en penningen:
I Militaire en andere officiële eretekenen
II Penningen ter ere van de gesneuvelden
III Herinneringspenningen van de land-, zee- en luchtstrijdkrachten
IV Penningen op de illegaliteit en de Binnenlandse Strijdkrachten
V Penningen op de concentratiekampen
VI Evacuatiepenningen
VII Diverse oorlogspenningen
VIII Penningen op de strijd van de Canadezen in Nederland
IX Bevrijdingspenningen
X Penningen op de luchtbescherming enz.
XI Penningen op binnen- en buitenlandse hulp
XII Officiële maar niet bij Koninklijk Besluit ingestelde militaire draagtekens
XIII Draagpenningen ingesteld door de Nederlandse reddingmaatschappijen

Pieter Starreveld, Ontwerpschetsen (links) ‘Den eenigen over-winnaar’. Z.j. (1941-1942), grafet op papier, 122 x 105 mm (collectie: TMH, inv. TMNK 15756) en ‘Gevallen voor het vaderland’. 1941, 122 x 107 mm (collectie: inv. TMNK 15757)

De penningen in het overzicht zijn genummerd 1-104. Onder nummer 86 is een set van drie penningen opgenomen als 86a, 86b en 86c, waarmee het aantal op 106 komt. Al deze penningen zijn door Bax uitvoerig beschreven.

24 stuks van deze 106 zijn door Gerritsen & Van Kempen in Zeist geslagen en wel de nummers 20, 21, 37, 42, 45, 50, 51, 56, 66, 69, 70, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 82, 83, 84, 86a, 86b, 86c en 99. Daarmee zijn deze penningen interessant voor Stichting De ZilverKamer Zeist.

Om vrijheid gestreden’. 1940 (1945), brons, 60 mm (collectie: TMH, inv. TMNK 15761) — *Links*.
‘Verdrukking geleden’. 1945, brons, 60 mm (collectie: TMH, inv. TMNK 15762) — *Midden*.
‘Daagt eindelijk vrede’. 1945, brons, 60 mm (collectie: TMH, inv. TMNK 15760 — *Rechts*.

De set van drie penningen (86a, 86b en 86c) staat vermeld onder IX. Bevrijdingspenningen.
De stichting is er in 2022 in geslaagd een set van deze drie penningen met de originele cassette aan haar collectie toe te voegen. Een belangrijke aanwinst.

De drie oorlogspenningen zijn in opdracht van A.E. van Kempen (1893-1970), directeur bij Gerritsen & Van Kempen, door Pieter Starreveld (1911-1989) ontworpen. Starreveld was opgeleid als beeldhouwer, maar heeft zich niet beperkt tot deze kunstvorm. Zo was hij ook medailleur. Hoewel hij een zeer productieve kunstenaar was, neemt de penningkunst in zijn werk een bescheiden plaats in. Hij heeft er slechts zeven ontworpen.

Van Eekelen: ‘Toch zullen penningliefhebbers er goed aan doen deze werkjes niet over het hoofd te zien. Zowel in de oorlogsjaren als daarna maakte Starreveld enige penningen die het bekijken - en bezitten - zeker waard zijn.’ De stichting is dan ook zeer ingenomen met de verwerving van deze set penningen.

Starreveld ontwierp de drie penningen al in 1941/begin 1942. Blijkbaar waren Van Kempen en Starreveld - toen Duitsland nog op alle oorlogsfronten won - ervan overtuigd dat Nederland binnen enkele jaren zou worden bevrijd. Op de penningen heeft Starreveld de oorlogsdagen 1940 (86a), de onderdrukking 1940-1945 (86b) en de bevrijding 1945 (86c) uitgebeeld. De randschriften op de voorzijde en de teksten op de keerzijde zijn van de schrijver-dichter Albert Helman, pseudoniem van L.A.M. Lichtveld (1903-1996). De randschriften op de voorzijden vormen samen een vers, om te benadrukken dat de drie penningen een set vormen.
OM VRIJHEID GESTREDEN
VERDRUKKING GELEDEN
DAAGT EINDELIJK VREDE

De door Starreveld gemaakte matrijzen - een matrijs is de stempel waarmee een penning wordt geslagen - werden door Van Kempen achter een muur op de fabriek verborgen. Na de oorlog was hij echter de precieze plek vergeten en moest de hele muur worden gesloopt. Op de matrijs van de penning die de bezettingsjaren verbeeldde en de penning van de bevrijding moest Starreveld het laatste cijfer - een 5 - nog in het harde staal beitelen. Daarna kon Gerritsen & Van Kempen de afslagen maken en in de handel brengen.

Jhr. ir. A.C. von Weiler (1892-1993), directeur van de NV Ateliers voor edelsmeed- en penningkunst voorheen Koninklijke Utrechtsche Fabriek van Juwelen, Zilverwerken en Penningen van C.J. Begeer te Voorschoten, schrijft in 1960: ‘Na de bevrijding van ons land op 5 mei 1945 heeft het, niettegenstaande een begrijpelijk zeer grote aanvraag naar de herinnerings-penningen, nog enige tijd geduurd voordat de fabricage kon worden hervat, zij het aanvankelijk in bescheiden mate als gevolg van rantsoeneringen en materiaalschaarste. Bij grotere opdrachten als bijv. de 40.000 herinnerings-penningen op de Staking van de Nederlandse Spoorwegen dd. 17 september 1944 moest zelfs het benodigd brons langs de officiële weg uit Zwitserland worden betrokken. Eerst tegen het eind van 1946 kwam weder op beperkte schaal tombakbrons ter beschikking.’

Tombakbrons is een legering van koper en zink, die 18% of minder zink bevat. De toevoeging van zink zorgt ervoor dat het brons minder broos wordt, terwijl de hardheid voldoende blijft. Verder wordt door de toevoeging van het zink de legering meer dunvloeibaar, zodat fijne versieringen er scherp mee gegoten kunnen worden. Al naar gelang het zinkgehalte is de kleur rood, bruinrood of goudkleurig. De legering 85 koper 15 zink wordt gebruikt voor onder andere medailles en insignes. Het materiaal is zeer geschikt om koud verwerkt te worden. Men kan het walsen, persen, forceren en trekken.

Ondanks die schaarste aan brons kon Gerritsen & Van Kempen de penningen binnen vier maanden na beëindiging van de oorlog - dat blijkt uit de advertentie in het in Drenthe verschijnende weekblad De Vrije Pers van 14 september 1945 - in de handel brengen.

Objectgegevens

86a — De inval in 1940
Voorzijde: links een naakte Duitse soldaat met doodshoofd slaat rechts een naakte Nederlandse soldaat neer, tegen een achtergrond van vlammen. Omschrift 1940 OM VRIJHEID GESTREDEN.
Keerzijde: opschrift GEWELD DEED WIJKEN ’S LANDS GELUK EN ZAAIDE LIJKEN.

86b — De bezetting in 1940-1945
Voorzijde: een naar links gewende, liggende naakte vrouw, de mond met een doek gesnoerd en de armen door een ketting op de rug gebonden, tegen achtergrond van vlammen. Omschrift 1940-1945 VERDRUKKING GELEDEN.
Keerzijde: opschrift BEWAAR UW MOED EN TROUW EN BIJ DRUK EN TEGEN SPOEDEN.

86c — De bevrijding in 1945
Voorzijde: een over een bloemenveld naar rechts rennende naakte jongen met in de linkerhand een Mercuriusstaf en in de rechterhand een fakkel met het bevrijdingsvuur, rechts een vliegende vredesduif, tegen een achtergrond van zonnestralen. Omschrift 1945 DAAGT EINDELIJK VREDE.
Keerzijde: opschrift LICHT ZAL HERBOREN UIT DE NUK VAN ’T NOODLOT GLOREN.

Brons, diameter 60 mm, gewicht 125 gram.
Door P. Starreveld in de stempel gegraveerd. Geen monogram op de penningen.
Vervaardigd door Gerritsen en van Kempen te Zeist.

De cassette met de set van de drie oorlogspenningen.
‍

De oorlogspenningen van Gerritsen & Van Kempen volgens Bax

Hieronder de beschrijvingen van de 24 penningen die door Gerritsen & Van Kempen zijn geslagen. De nummering van de penningen in Penningkundige geschiedenis van de oorlogsjaren 1940-1945, is aangehouden. Misschien kan de stichting nog een of meerdere exemplaren van de overige 21 penningen toevoegen aan haar collectie.

20 — Plaquette van het Comité tot oprichting van een gedenkteken te Ede voor de gevallen strijders van de B.S. te Ede
Voorzijde: binnen een verhoogde rand het gedenkteken met opschrift GESTEUND DOOR HET RECHT STREDEN ZIJ VOOR DE VRIJHEID; aan weerszijden eiken; er achter dennen; links er van de Nederlandse vlag in top; er voor grasveld met paden; er onder het gemeentewapen van Ede; waarboven EDE en waarnaast GEDENKTEKEN | GEVALLEN STRIJDERS B.S. | MEMORIAL PARK | DUTCH INTERIOR FORCES.

Keerzijde: binnen een verhoogde rand op lauwertak de gekroonde wapens van Nederland en Canada; waaronder GESTEUND DOOR HET RECHT | STREDEN ZIJ VOOR DE VRIJHEID; hieronder mapleleaf met onderschrift IN GRATEFUL MEMORY | OF YOUR COOPERATION; waaronder cursief in laag reliëf UPHELD BY JUSTICE | THEY FOUGHT FOR LIBERTY | IN DANKBARE HERINNERING | AAN UWE MEDEWERKING.
Brons, 90 X 63 mm.
Vervaardigd door Gerritsen en van Kempen te Zeist.

21 — Penning op het Amerikaanse kerkhof te Margraten
Voorzijde: rechtsgewend hoofd van een Amerikaanse soldaat met helm; omschrift THEY DIED FOR LIBERTY; gescheiden door lauwertakken; in het veld signatuur G.B.
Keerzijde: treurende vrouwengestalte op de rug gezien tussen grafkruisen; op lint daaronder 20000 US SOLDIERS BURIED AT MARGRATEN.
Brons, gegoten 125 mm, geslagen 60 mm.
Modelé: Geurt Brinkgreve.
Vervaardigd door Gerritsen en van Kempen te Zeist; in de handel gebracht door de firma Alard te Maastricht.

37 — Herinneringskruis van de Vaartuigendienst, depot Amsterdam
Eenzijdig: oranje geëmailleerde, ingekeepte armen, waarop 1940; blauw geëmailleerd medaillon, waarop onklaar anker.
Witmetaal, 35 mm.
Lint: blauw.
Vervaardigd door Gerritsen en van Kempen te Zeist.

42 — Draagteken voor de Binnenlandse Strijdkrachten
Voorzijde: gekroonde B met omschrift BINNENLANDSCHE STRIJDKRACHTEN 1944-1945.
Keerzijde: Handtekening van Prins Bernhard.
Brons, met knevel tot bevestiging in knoopsgat, 25 x 20 mm.
Vervaardigd door Gerritsen en van Kempen te Zeist.

45 — Penning op de strijd van de Illegalen
Voorzijde: naar rechts gewende leeuw, verward in een net, waaraan een muisje knaagt; boven de leeuw een gier met uitgespreide vleugels.
Keerzijde: twee zeshoekige medaillons; in het bovenste een man, vrouw en kind; in het onderste een man tegen een muur voor een vuurpeloton; tussen beide medaillons WAT KAN EEN MAN OPRECHT EN TROUW | NOG DOEN IN ZULK EEN TIJD | HIJ KUST ZIJN KIND HIJ KUST ZIJN VROUW | EN STRIJDT EEN IJDELEN STRIJD.
Brons, 50 mm.
Modelé: Geurt Brinkgreve.
Vervaardigd door Gerritsen en van Kempen te Zeist.

50 — Penning N.V . Nederlandsche Tramwegmaatschappij te Heerenveen
Voorzijde: wapen van Heerenveen, liggend op een stralend rad waarboven een vleugel; omschrift N.V. NEDERLANDSCHE TRAMWEGMAATSCHAPPIJ.
Keerzijde: opschrift TER HERINNERING | AAN DE STAKING | SEPTEMBER ’44 - APRIL ’45.
Brons, met oog en ring, 30 mm.
Vervaardigd door Gerritsen en van Kempen te Zeist.

51 — Penning Raad van Verzet, brigade Rotterdam — Afbeelding hieronder
Voorzijde: Duitse adelaar op gebroken hakenkruis, een zwaard in de borst; achter het gevest het wapen van Rotterdam; omschrift RAAD VAN VERZET IN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN | BRIGADE ROTTERDAM.
Keerzijde: Bestemd voor inscriptie.
Brons, 60 mm; met oog en ring, 40 mm.
Vervaardigd door Gerritsen en van Kempen te Zeist.

56 — Bevrijding uit gevangenschap — Afbeelding hieronder
Voorzijde: twee ten hemel geheven aan elkaar geboeide handen; omschrift ZOO HELPT U GOD UIT DER TYRANNEN BANDEN SLOT - 1940-1945.
Keerzijde: links gewende Nederlandse leeuw, die met zijn zwaard een langs de rand lopende keten stuk slaat.
Brons, 50 mm.
Modelé: Geurt Brinkgreve.
Vervaardigd door Gerritsen en van Kempen te Zeist.

66 — Verwoesting van Arnhem’s carillon
Voorzijde: de brandende toren van de Sint Eusebiuskerk, waarin de klokken; onderaan ARNHEM’S CARILLON.
Keerzijde: opschrift. WAT EENS ZONG ALS KLANK | ALS GEBED EN DANK | KLONK IN DIT UUR | IN T FELLE VUUR | DOOR VLAMMENGLOED | ALS AFSCHEIDSGROET; daaronder een zwaan met uitgespreide vleugels; omschrift ARNHEM'S CARILLON IN DEN NACHT VAN 20 OP 21 SEPT. 1944.
Brons, 50 mm.
Modelé: G. Jacobs van den Hoff.
Vervaardigd door Gerritsen en van Kempen te Zeist.

69 — Slag bij Arnhem — Afbeelding hieronder
Voorzijde: embleem van de Airborne-troops, tussen de wapens van Arnhem en Oosterbeek; waaronder de namen van de plaatsen; omschrift BATTLE OF ARNHEM SEPTEMBER 1944.
Keerzijde: silhouet van het brandende Arnhem met Sint Eusebiuskerk en Rijnbrug, waarboven twee parachutisten: in het midden het wapen van Groot-Brittannië, met lint waarop 1ST AIRBORNE DIVISION, en dat van Polen, met lint waarop 1ST POLISH PARACHUTE BRIGADE; tussen de schilden het opschrift WHEN CAN THEIR GLORY FADE? | OH THE WILD CHARGE THEY MADE! | ALL THE WORLD WONDER'D | HONOUR THE CHARGE THEY MADE!
Brons, 60 mm.
Vervaardigd door Gerritsen en van Kempen te Zeist.

70 — Inundatie en drooglegging van Walcheren — Afbeelding hieronder
Voorzijde: kaart van het eiland Walcheren, met de gaten in de dijk, waardoor de zee binnenstroomt; midden op het eiland een dolfijn op de golven; linksonder een windroos; rechts monogram van de medailleur; omschrift WALCHEREN VERDRONK VOOR EUROPA'S BEVRIJDING OCTOBER 1944.
Keerzijde: opschrift DOOR | KUNDE, MAAR | DOOR WILSKRACHT ALLERMEEST WERD | 'T EILAND WALCHEREN | UIT DEN VLOED GEBORGEN | EEN SCHIP GETEISTERD DOOR | EEN WILD TEMPEEST MAAR | ZEILREE TOCH NAAR T VREDIG LICHT VAN MORGEN | FEBRUARI 1946.
Brons, 60 mm.
Modelé: Ab Diekerhof.
Vervaardigd door Gerritsen en van Kempen te Zeist.

75 — 18 Canadian Field Company Royal Engineers
Eenzijdig, badge van de Royal Canadian Engineers, waarachter stralen en waaromheen 18 CANADAN FIELD COMPANY | ROYAL CANADIAN ENGINEERS; langs de rand medaillons met voorstellingen uit de strijd D-DAY | CAEN | FALAISE |SEINE-CROSSING | CHANNEL PORTS | SCHELDT-ESTUARY |NYMEGEN-SALIENT | REICHSWALD-SIEGFRIEDLINE | RHINE-CROSSING | NORTHHOLLAND | EMS-CROSSING; tussen de medaillons mapleleaves, naast het bovenste twee compartimenten, waarin resp. een mapleleaf en het cijfer 51.
Brons, 124 mm.
Modelé: Ab Diekerhof, naar Canadees ontwerp.
Vervaardigd door Gerritsen en van Kempen te Zeist.

80 — Royal Canadian Armoured Corps
Eenzijdig, bovenaan koninklijke kroon, van waaruit zigzagvormig gevouwen lint langs rand rondom medaillon met mapleleaf; op lint initialen van de afdelingen van het corps; onderaan lit waarop ARNHEM | HOLLAND | 45:46.
Brons, 65 x 45 mm.
Modelé: Ab Diekerhof, naar Canadees ontwerp.
Vervaardigd door Gerritsen en van Kempen te Zeist.

82 — Entertainment Committee of the Netherlands — Afbeelding hieronder
Eenzijdig, rechthoekig; op schild het Nederlandse wapen, waarvan linker schildhoudende leeuw zichtbaar is, rechter bedekt is door naar links zeilend 17de-eeuws oorlogsschip, waarnaast OF THE ENTERTAINMENT COMMITTEE OF THE NETHERLANDS; links langs rand van boven naar onder SOUVENIR; links boven lint waarop 1945; rechts boven bloeiende tulpen.
Brons, 90 x 64 mm.
Vervaardigd door Gerritsen en van Kempen te Zeist.

83 — Entertainment Committee of the Netherlands
Eenzijdig, rechthoekig; mapleleaf, waarop het Nederlandse wapen met leeuwen als schildhouders; onderschrift ENTERTAINMENT COMMITTEE OF THE NETHERLANDS.
Brons, 58 x 44 en 46 x 33 mm.
Vervaardigd door Gerritsen en van Kempen te Zeist.

84 — Prijspenning van het Sportcomité voor de Canadese troepen in Nederland
Voorzijde: mapleleaf gedekt door het Nederlandse wapen met schildhouders; omschrift CANADIAN FORCES SPORTSCOMMITTEE.
Keerzijde: veld voor inscriptie omgeven door bewerkten rand.
Brons, 50 mm.
Vervaardigd door Gerritsen en van Kempen te Zeist.

86 — Serie van 3 penningen op de oorlog en de bevrijding ‍

Voorzijde: naakte man met een Duitse helm overweldigt een dergelijke figuur met Nederlandse helm, tegen achtergrond van vlammen; omschrift 1940 OM VRIJHEID GESTREDEN.
Keerzijde: opschrift GEWELD | DEED WIJKEN | ’S LANDS GELUK | EN ZAAIDE LIJKEN.
Voorzijde: naakte vrouw met een doek om de mond, de armen door ketenen gebonden, tegen achtergrond van vlammen; omschrift 1940-1945 VERDRUKKING GELEDEN.
Keerzijde: opschrift BEWAAR | UW MOED EN | TROUW BIJ DRUK | EN TEGEN | SPOEDEN.
Voorzijde: naakte jongensfiguur naar rechts snellend, met Mercuriusstaf en fakkel in de handen; links hoorn des overvloeds, rechts vliegende vredesduif. Omschrift 1945 DAAGT EINDELIJK VREDE.
Keerzijde: opschrift LICHT ZAL | HERBOREN | UIT DE NUK | VAN ’T NOODLOT | GLOREN.
Brons, 60 mm.
Door P. Starreveld in de stempel gegraveerd.
Vervaardigd door Gerritsen en van Kempen te Zeist.

99 — Hulp van Denemarken aan Nederland
Voorzijde: St. Maarten te paard rechts gewend, zijn mantel delend met een naakte bedelaar, die rechts op de grond zit; op de achtergrond een boom; omschrift SANCTUS MARTINUS.
Keerzijde: tulp; omschrift HOLLANDS-HJAELPEN. 1945.
Brons, 60 mm.
Modelé: Geurt Brinkgreve.
Vervaardigd door Gerritsen en van Kempen te Zeist.

Bronnen

‍

‍‍W.F. Bax, Penningkundige geschiedenis van de oorlogsjaren 1940-1945. Jaarboek van het Koninklijk Nederlandsch Genootschap voor Munt- en Penningkunde. XXXVII (1950) p. 40-64, 127-149.
W.F. van Eekelen, Nederlandse makers van penningen 1: Pieter Starreveld, De beeldenaar 3 (1979) p. 53-55.
A.C. von Weiler, Naamloze vennootschap Koninklijke Begeer, ateliers voor edelsmeed- en penningkunst Voorschoten. Deel V: Penningen geslagen of gegoten in de jaren 1935-1960, Voorschoten 1960.
‍www.pieterstarreveld.nl Pieter Starreveld beeldhouwer 1911-1989. Geraadpleegd 11 februari 2023
‍kanselarijmuseum.nl/UserFiles/File/Nieuwsbrief%202-2022.pdf Geraadpleegd 12 februari 2023.
‍www.delpher.nl Geraadpleegd 10-12 februari 2023.